Paradoxen en psychologie

In dit hoofdstuk beschrijf ik een aantal paradoxen die mij vanuit een psychologisch perspectief is opgevallen.

Calamiteitentheorie

Eger noemt in haar boek De Keuze de calamiteitentheorie over groei.(1) De theorie luidt: “Heel vaak is het de crisissituatie die ons als mens verbetert. Paradoxaal genoeg is het zo dat hoewel deze incidenten soms mensen kapot kunnen maken, het meestal groeimomenten zijn. Als gevolg van zulke calamiteiten maakt iemand vaak de complete balans op van zijn levenssituatie en verandert hij deze op een manier die een dieper begrip van zijn eigen vaardigheden, waarden en doelen laat zien.”

Je hebt een keuze – keuzevrijheid is een illusie

Edith Eva Eger benadrukt in haar boek De Keuze – Leven in vrijheid(2) sterk de vrijheid die je hebt om een keuzes te maken. Ze eindigt haar boek zo: “Je kunt niet veranderen wat er is gebeurd, je kunt niet veranderen wat je hebt gedaan of wat je is aangedaan. Maar je kunt ervoor kiezen hoe je nú leeft. Mijn lieve schat, je kunt ervoor kiezen om vrij te zijn” (p.318). Zij werd daarbij geïnspireerd door haar ontmoetingen met Victor Frankl en zijn theorie: “Een persoon kan alles worden afgenomen, behalve één ding: de laatste van de menselijke vrijheden, namelijk in alle gegeven omstandigheden kunnen kiezen welke houding je aanneemt, je eigen weg kunnen kiezen.”(3)

Tim Keller haalt filosoof John Gray aan; Gray beargumenteert dat keuzevrijheid een illusie en een mythe is. “Hij wijst (1) op de macht van het onderbewuste, (2) naar hoe de samenleving en de cultuur werken om ons te conformeren en te beheersen, en (3) naar hoe onze psychologische verdedigingsmechanismes de waarheid voor ons verbergen.”(4)

Vrijheid om te kiezen én keuzevrijheid is een illusie: een echte paradox.

Ontwikkelingstaken

Cloud schrijft over fundamentele ontwikkelingstaken en noemt daarbij deze vier aspecten of functies:

1. ons hechten aan anderen (hechting – verbinden);

2. onafhankelijk zijn van anderen (grenzen);

3. goed en kwaad op orde hebben;

4. verantwoordelijkheid nemen als volwassen persoon.

“Dit zijn taken die je hoogstwaarschijnlijk niet hebt afgerond toen je opgroeide. Werken aan deze taken brengt de verandering die geneest. Deze taken houden in dat je volwassen wordt en groeit in het ‘lijken op’ degene die je heeft gemaakt.”(5)

Toen ik oog kreeg voor paradoxen werd ik mij bewust van het paradoxale karakter van deze vier aspecten. Zo is je hechten aan anderen en onafhankelijk zijn van anderen een paradox. Goed en kwaad is een paradox.(6) Als Cloud schrijft over goed en kwaad schrijft hij in dat hoofdstuk ook over werkelijkheid en ideaal: ook een paradox. Verantwoordelijkheid nemen heeft alles te maken met vrijheid. Vrijheid en verantwoordelijkheid is of kan een paradox zijn.(7)

Afstand en nabijheid

Ik las dit bij Grün: "Sommigen zijn liever boos op de ander. Maar eigenlijk zijn ze woedend op zichzelf omdat ze geen afstand kunnen nemen. Door een gepaste distantie kunnen ook goede en zuivere relaties groeien. Hoe zit dat met jouw relaties? Is er een gezonde balans tussen afstand en nabijheid? Of is er een brei van emoties ontstaan, waarmee jij niet meer overweg kunt?"(8) Een gezonde balans tussen afstand en nabijheid. Afstand houden van mensen en ook voldoende dichtbij zijn om te kunnen spreken van een relatie; dit klinkt als een tegenstelling. Is het nu afstand houden of dichtbij zijn? Maar ook hier gaat het om een paradox. Wij moeten afstand houden én nabijheid betrachten ten opzichte van anderen.

Autonomie en verantwoordelijkheid

Voor de cursus Contextueel Pastoraat(9) schreef ik een scriptie die de titel Autonomie en verantwoordelijkheid meekreeg. Autonomie in de (psychologische) betekenis van onafhankelijkheid, eigen keuzes makend, zelfstandigheid, zelfredzaamheid, zelfbeschikking e.d. In mijn scriptie schreef ik o.a. dit: “Het gebruik van alleen de term autonomie is als het ware een halve waarheid, een deel van het hele verhaal. Het woordpaar autonomie én verantwoordelijk­heid geeft een completer en genuanceerder beeld.” Nu zou ik wellicht zeggen: autonomie en verantwoordelijkheid is een paradox. Autonomie en verantwoordelijk doet mij denken aan de paradox vrijheid én verantwoordelijkheid. Autonomie lijkt verantwoordelijkheid uit te sluiten en is daarmee tegengesteld aan verantwoordelijkheid (voor anderen). Maar het is een schijntegenstelling; de woorden horen bij elkaar. “Een mens is niet alleen een autonoom wezen, maar ook een relationeel, sociaal wezen.” Dit laatste impliceert een zekere mate van (relationele) verantwoordelijkheid.

---

(1) Dr. Edith Eva Eger - De Keuze, p.208

(2) Zie mijn blog De Keuze van Edith Eva Eger.

(3) Zie mijn blog De zin van het bestaan (1).

(4) Tim Keller - Bij je volle verstand, o.a. p.354/355

(5) Dr. Henry Cloud – 4 stappen naar een sterke identiteit, p.12-13

(6) Ik schreef een aantal blogs over Goed en Kwaad.

(7) Zie mijn blogs Vrijheid zonder grenzen is onmogelijk en ongewenst en De zin van het bestaan (2).
In de laatst genoemde blog staat o.a. dit: “Vrijheid wordt door Frankl wel ‘ten nauwste verbonden’ met verantwoordelijkheid. Je zou kunnen zeggen: vrijheid zonder verantwoordelijkheid is willekeur.”

(8) Anselm Grün – Beelden van Jezus, p. 49

(9) Zie de website van Stichting Koinonia voor verdere details over deze cursus.