Spiritualiteit van beneden

In het boekje Spiritualiteit van beneden schrijven Anselm Grün en Meinrad Dufner dat er in de geschiedenis van de spiritualiteit o.m. twee stromingen of benaderingen te onderkennen zijn: een spiritualiteit van boven(af) en een spiritualiteit van beneden.

Inhoud
Het boekje heeft naast een Inleiding en een Besluit de volgende inhoud:

1. Spiritualiteit van boven
2. Het fundament voor een spiritualiteit van beneden
   a. Bijbelse voorbeelden
   b. De monastieke traditie
   c. De regel van de H. Benedictus
   d. Psychologische aspecten van een spiritualiteit van beneden
   e. Spiritualiteit van beneden in de sprookjes
3. Ontwikkeling van een spiritualiteit van beneden
   a. De dialoog met gedachten en gevoelens
   b. Het gesprek met mijn ziekte
   c. De omgang met mijn wonden en kwetsuren
   d. De ervaring van de machteloosheid en de mislukking
   e. Spiritualiteit van beneden en de gemeenschap
4. Deemoed en humor als grondkenmerk van het christelijk bestaan

Spiritualiteit van boven
‘De spiritualiteit van boven sluit aan bij de idealen die wij onszelf stellen. De idealen worden daarbij ontleend aan de bestudering van de Schrift, de kerkelijke moraalleer en de voorstelling die men van zichzelf heeft. De vraag waar het in deze spiritualiteit van boven om draait is: hoe behoort een christen te zijn? Wat moet een christen doen? Welke houdingen zou hij moeten belichamen? De spiritualiteit van boven ontspruit aan het menselijke verlangen steeds beter te worden, steeds hoger te stijgen, steeds dichter tot God te naderen.’ ‘Zonder een spiritualiteit van boven komen we er (…) niet. Zij heeft een positieve functie doordat ze leven in ons wekt.’ De spiritualiteit van boven zou graag alle idealen vervuld zien en zich steeds meer afscheiden van alle onkruid in de menselijke ziel. Haar ideaal is de zuivere en rechtvaardige, de mens zonder fouten en zwakke plekken, en de pure Kerk.’ 

Spiritualiteit van beneden
(a) ‘Met spiritualiteit van beneden wordt bedoeld dat God niet enkel in de Bijbel en door de Kerk tot ons spreekt, maar ook door onszelf, door onze gedachten en gevoelens, door ons lichaam, onze dromen en juist ook door onze verwondingen en door wat wij aanzien voor onze zwakke plekken.’ (b) Bij deze benadering gaat het om ‘tot God op te stijgen door het afdalen in mijn eigen werkelijkheid.' (c) En: ‘Veeleer gaat het er in de spiritualiteit van beneden  om dat wij daar waar wij het einde van onze mogelijkheden hebben bereikt, ontvankelijk worden voor een persoonlijke relatie met God.’

In het boekje geven Grün en Dufner een beschrijving ‘van de twee polen (AG: paradox!) van de spiritualiteit van beneden: de weg naar ons echte zelf en naar God’. ‘De spiritualiteit van beneden beschrijft enerzijds de therapeutische stappen die je moet zetten om tot je ware wezen (AG: je echte ik) te geraken. Anderzijds is het de religieuze weg die langs de ervaring van het mislukken van het gebed leidt tot de “roep uit de diepte” en tot een diepe relatie met God.’

Verhouding tussen spiritualiteit van boven en beneden
De schrijvers geven aan dat er geen tegenstelling is tussen spiritualiteit van beneden en die van boven. ‘Eenzijdigheid levert nooit wat op. En zo bestaat er ook een gezonde spanning tussen deze beide spirituele benaderingen.’ Anders gezegd: de beide benaderingen vormen een paradox. Je mag ze niet tegen elkaar uitspelen. Beide benaderingen hebben hun functie en waarde. ‘De spiritualiteit van boven staat meestal aan het begin van onze geestelijke weg. Maar ieder komt ooit op een punt dat hij de spiritualiteit van boven met die van beneden moet verbinden, om haar levend te houden.

Psychologisch perspectief: werkelijkheid en ideaal
Grün en Dufner schrijven dat de psychologie zeer sceptisch staat tegenover de spiritualiteit van boven ‘omdat daarbij het gevaar bestaat dat de mens innerlijk wordt verscheurd’. ‘Wie zich identificeert met zijn idealen, verdringt vaak zijn werkelijkheid die niet met deze idealen overeenkomt. Zo wordt de mens innerlijk gespleten en ziek’. ‘Vanuit de psychologie wordt daarentegen een spiritualiteit van beneden, (…), juist bevestigd. Want voor de psychologie is het duidelijk dat de mens alleen door eerlijke zelfkennis tot zijn waarheid kan komen’.

De spiritualiteit van boven ‘werkt alleen verziekend, als de idealen het contact met onze werkelijkheid verliezen’. Dit leggen de schrijvers vervolgens uit: ‘Sommige mensen stellen zich zulke hoge idealen dat ze deze nooit kunnen realiseren. Maar om daarin niet te hoeven rusten, verdringen ze hun eigen werkelijkheid en identificeren zij zich met het ideaal. Zo komt het tot een gespletenheid. Ze worden blind voor de eigen realiteit, bijv. voor de agressie die in hun vroomheid kan schuilen. ‘(…) wie zich identificeert met hoge idealen, wie zich door grote idealen verheft, zal zonder mankeren worden geconfronteerd met zijn schaduwzijde, en wordt gedwongen in het reine te komen met zijn menselijke, aardse kant, (…)’. Met zijn werkelijkheid.