Is verslaafd-zijn een keuze?

Is verslaafd-zijn een keuze? Een vraag waarbij Gabor Maté in zijn boek Hongerige geesten – de psychologie van verslaving uitgebreid stilstaat. Bij het lezen van dit boek triggerde deze vraag mij, omdat ik al eerder schreef over keuzevrijheid. Dit naar aanleiding van het boek De Keuze van Edith Eger. Ook schreef ik een blog over de paradox vrijheid om te kiezen én keuzevrijheid is een illusie. 

De vraag is verslaafd-zijn een keuze is belangrijk, omdat “een kernveronderstelling van de strijd tegen drugs is dat de verslaafde ervoor kan kiezen om niet verslaafd te zijn en dat strenge sociale of wettelijke maatregelen hem ervan zullen weerhouden om zijn verslaving in stand te houden.” 

Maté formuleert in zijn boek het dilemma van vrijheid bij verslaving als volgt: “een mens die grotendeels door onbewuste krachten en automatische hersenmechanismen wordt gedreven is niet goed in staat om ook maar enige zinvolle keuzevrijheid in de praktijk te brengen”. 

In het algemeen is er volgens Maté dit over keuzevrijheid te zeggen: “Veel van wat we doen komt voort uit automatische programmering die het bewustzijn omzeilt en die zelfs tegen onze intenties kan ingaan (…).” Anders gezegd: “Wanneer ons verstand niet door bewustzijn wordt beheerst, heeft het de neiging om op de automatische piloot te fungeren.” “’Keuze impliceert bewustzijn, (…), een hoge mate van bewustzijn. Zonder dat bewustzijn heb je geen keuze.’” Maté concludeert vervolgens: “We kunnen dus zeggen dat vrijheid in de wereld van de psyche een relatief begrip is (…).” 

Daar komt nog bij dat iemand verslaafd is. “Verslaving is een complexe aandoening, een ingewikkelde wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving.” Verslaving kent veel invalshoeken of aspecten en die spelen allemaal in meer of mindere mate een rol. “Verslaving heeft biologische, chemische, neurologische, psychologische, medische, emotionele, sociale, politieke, economische en spirituele aspecten, (…).” Al deze aspecten hebben hun weerslag, hun effect op een verslaafde. 

Is verslaafd-zijn een keuze? Maté geeft zelf aan: “vanuit een bepaald perspectief is alles wat we doen een keuze.” Maar, hij legt in zijn boek ook omstandig uit dat verslaafd-zijn niet het resultaat is van een zorgvuldige afweging. Niet het resultaat is van een keuze die iemand met zijn verstand en vanuit bewustzijn neemt. “Drugs beschadigen de delen van de hersenen – (…) – die gerelateerd zijn aan onze bewuste wil.” En mensen gebruiken drugs “als emotioneel verdovingsmiddel; als tegengif voor een beangstigend gevoel van leegte; als tonicum tegen vermoeidheid, verveling, vervreemding en een gevoel van persoonlijke ontoereikendheid; als stressverlichter en sociaal smeermiddel”.  

Nu zijn er verslaafden die hun verslaving te boven komen. “Hun transformatie is het bewijs dat we nooit van iemand mogen zeggen dat hij of zij geen vrijheid meer kan ervaren. Maar in de praktijk kunnen we niet eisen dat alle verslaafden die keuze moeten maken. Maar, hoeveel vrijheid heeft een mens om te kiezen? “Er is maar één antwoord: dat kunnen we niet weten.” 

Waarom niet? “Als je vanuit het perspectief van de hersenontwikkeling naar keuzevrijheid kijkt, is het geen universele of vaste eigenschap, maar een statische waarschijnlijkheid. Met andere woorden, op basis van een bepaalde reeks levenservaringen zal de persoon een kleinere of grotere kans hebben op vrijheid in het rijk van de psyche.” 

Maté schrijft in zijn boek “dat keuze, wil en verantwoordelijkheid in het echte leven geen absolute en ondubbelzinnige begrippen zijn”. Net zo als bij verslaving vindt hij dat keuzevrijheid als een continuüm moet worden voorgesteld. Aan het ene uiteinde bevindt zich ‘geen keuzevrijheid’ en aan het andere uiteinde ‘(volledige) keuzevrijheid’. 

“Realistisch gezien zijn er maar heel weinig mensen die voortdurend op het positieve uiteinde (AG: keuzevrijheid) functioneren en die echt bewust en consequent vrij zijn.” De meeste mensen zitten ergens op de lijn tussen deze twee uitersten. Bij een verslaafde is het vermogen om te kiezen misschien niet helemaal afwezig, maar het is wel aangetast. Ondubbelzinnig beweren dat verslaafd-zijn een keuze is, is onjuist.