Verstand en gevoel

Ik schreef hiervoor een blog over het boek Vrede op aarde van Stefan Paas. Twee onderwerpen uit het boek bleven bij mij haken. Ze vonden een haakje dat gevormd is vanuit mijn belevenissen en ervaringen van de aflopen jaren. In deze blog schrijf ik over één van die twee onderwerpen. Het onderwerp kwam ik op het spoor in hoofdstuk 3: De buik en het hoofd: Heil en ons lichaam. 

In genoemd hoofdstuk schrijft Paas over “hoe ons denken en spreken over heil opkomt uit een lichaam waarin veel meer omgaat dan denken en spreken alleen”. Hij schrijft over een “koude oorlog tussen verstand en gevoel”. Deze “heeft in het protestantisme geleid tot een nogal tweeslachtige omgang met gevoelens: gevoelens zijn onmisbaar, maar tegelijk zijn ze ook gevaarlijk”. “De tweeslachtigheid van deze traditie zit hem hierin dat gevoelens wel degelijk nodig zijn, ondanks hun onbetrouwbaarheid.” “Geloven is immers relationeel, zagen we in hoofdstuk 1; het is de ervaring van een liefdevolle band met God.” “Geloof bestaat dus grotendeels uit gevoelens, maar tegelijk kan het niet rusten op gevoelens.” Paas stelt vervolgens de vraag: “(..), is dan het onderscheid tussen denken en voelen wel zo eenvoudig te maken?” 

Vervolgens trekt Paas een parallel tussen theologie en andere wetenschappen: “Deze theologische verschuiving naar lichamelijkheid en gevoelens staat niet los van gelijksoortige verschuivingen in andere wetenschappen. Heel onze westerse denktraditie is momenteel aan het kantelen.” Als voorbeeld van deze verschuiving voert Paas vervolgens Daniel Kahneman op met zijn theorie over ‘systeem 1’ en ‘systeem 2’. “Het is niet zo moeilijk om in Kahnemans onderscheid een echo te zien van de aloude tweespalt tussen denken (AG: systeem 2) en voelen (AG: systeem 1).” 

Paas laat dan zien dat de wetenschap bij Kahneman niet stil is blijven staan. “Onze geest (denken en zelfbewustzijn) wordt gevormd uit de constante interactie tussen ons brein en de rest van ons lichaam.” “Ook bij Damasio zien we dat denken niet tegenover voelen staat. Voelen maakt het denken juist mogelijk.” 

“Gevoelens, (…), zijn onmisbaar voor onze oriëntatie in de wereld.” “Emoties zijn namelijk niet zomaar fysieke prikkels; ze bevatten informatie.” “Emoties moeten herkend worden, gecategoriseerd, in contact gebracht met onze herinneringen, morele opvattingen en dergelijke.” “Zulke processen zijn onmogelijk uit te leggen binnen een model waarin denken scherp wordt onderscheiden van voelen. Zonder gevoelens hebben wij geen gedachten, maar zonder denken zijn er geen herkenbare gevoelens (…). Wij voelen denkend en denken voelend.” 

Wij voelen denkend en denken voelend. Dat doet mij denken aan wat Riekje Boswijk-Hummel schrijft in haar boek Boosheid. “Denken en voelen verklaren en bevestigen elkaar over en weer.” “Denken en voelen vinden altijd tegelijkertijd plaats. Om aan te geven dat denken en voelen eigenlijk één activiteit zijn, trek ik ze graag samen tot het woord: denkvoelen.” 

Terug naar Paas: “Emotieloze gedachten bestaan dus niet. Ook niet in geloof en theologie. Het is moeilijk voorstelbaar hoe geloofsleven überhaupt mogelijk is zonder fundamentele emoties als ‘ontzag’ en ‘verwondering’.” 

Ook hier zie je dat de werkelijkheid meerdimensionaal is. En dat systeemdenken een scheiding tussen verstand (denken) en gevoel uitsluit. Denken en voelen zijn wel te onderscheiden, maar zeker niet te scheiden. Ze zijn verweven met elkaar, werken op elkaar in, zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zo onlosmakelijk dat Boswijk-Hummel er zelfs één woord van maakt.