Onze persoonlijkheid

Jan Bommerez schrijft in zijn boek Minder moeten, meer FLOW uitgebreid over onze persoonlijkheid. Hieronder geef ik (globaal) weer wat hij daarover zegt. 

Wat is onze persoonlijkheid?
De persoonlijkheid is ons persoonlijke zelf, geconditioneerde zelf, ons stimulus-respons-zelf. Zolang wij niet ontwaken uit onze geconditioneerde staat, vertonen we automatisch gedrag. “Op z’n minst 97 procent van alles wat we doen is het product van een gewoonte of een patroon.” Wij worden geleefd ‘door de automatismen van je persoonlijke zelf dat bestaat uit geconditioneerde reacties op prikkels (AG: stimuli).” 

“(…) je persoonlijke, met het lichaam geïdentificeerde ik bestaat uit een veelvoud van ikken”. “Die ikken zijn verschillende bundels reacties, aangeleerd of aangeboren of geërfd van vorige generaties. Dat is onze persoonlijkheid, ons persoonlijk ik: een myriade van stimulus-responsmechanismen. Daar is niets verkeerd mee, zolang je maar inziet dat er nog een ontwikkelingsniveau bestaat dat hoger is dan de persoonlijkheid die we denken te zijn. Er is een evolutionaire stap nodig voorbij het stimulus-responsniveau, voorbij de persoonlijkheid.” 

Stimulus-respons
Als Bommerez schrijft over stimulus-respons-zelf of -mechanismen of –niveau, dan noemt hij het boek De zeven eigenschappen van effectief leiderschap van Stephen Covey. De eerste eigenschap van Covey is: wees proactief. Bij deze eigenschap bespreekt Covey de stimulus-responstheorie en het door Victor Frankl (en door Bommerez aangehaalde) ontdekte principe: één ding kan de mens niet ontnomen worden: “’de allerlaatste menselijke vrijheid, de keuze onder alle omstandigheden zijn eigen houding te bepalen, zijn eigen weg te kiezen.’” 

“’Tussen stimulus en respons is een ruimte. In die ruimte ligt onze vrijheid.’” Onze verantwoordelijkheid is het om deze ruimte niet dicht te timmeren met oordelen, maar te kiezen voor de vrijheid. Om een stap te zetten voorbij het stimulus-responsniveau, voorbij de persoonlijkheid. 

Vorming persoonlijkheid
Onze persoonlijkheid wordt gevormd door actie en reactie vanaf ongeveer onze tweede levensjaar. “De vorming van onze persoonlijkheid is geen wilsdaad. Ze overkomt ons.” “Tot je voldoende bewustzijn en ervaring hebt om een vrije wil te ontwikkelen, heeft de natuur je een persoonlijkheid gegeven.” Die persoonlijkheid helpt ons onszelf te verdedigen wanneer we nog geen vrije wil en geen onderscheidingsvermogen hebben. In het volwassen leven hebben wij geen persoonlijkheid meer nodig. “Een onervaren kind heeft een automatisch verdedigings­systeem nodig.” Een volwassene niet. 

Persoonlijkheid – essentiële zelf
Bommerez schrijft dat wij een functie in ons hebben die streeft naar constantheid en voortbestaan. “Dat is onze persoonlijkheid, ons emotionele zelf.” “Wij hebben daarnaast en tegelijkertijd ons essentiële zelf, onze ziel (AG: schrijver noemt hier ook woorden als: kwantumzelf, kern, zijnskern, essentie, wezen).” De ene functie (persoonlijkheid) vergelijkt hij met de automatische pilot - overlevingsverstand; de andere functie (essentiële zelf) met evolutie, groei, creativiteit. De ene functie kan leiden tot verstarring, de andere tot chaos. “Het gaat erom van moment op moment de juiste balans te vinden en die balans is zeer dynamisch.” Als je in FLOW  wilt zijn, “kun je beter niet ‘op de automatische pilot rijden’”. “Je dient totaal aanwezig te zijn in het nu.” 

Computer – automatische pilot
Maar er zijn ook moment dat het goed is om op de automatische pilot over te schakelen. Er is niets mis met de automatische pilot. “Het gaat fout wanneer we de reactieve modus (AG: automatische pilot of niveau) de controle geven in gevallen waar bewuste keuzes in het moment nodig zijn.” 

“Ons lichaam heeft door ervaring een compleet automatisch besturingsprogramma ontwikkeld, deels door collectieve ervaring (…), deels door persoonlijke ervaring.” Die ervaringen leiden tot gewoontes of standaardreacties. “Onze persoonlijkheid is de som van al die gewoontes (…).”

Onze persoonlijkheid (het emotionele zelf) is vergelijkbaar met een computer (hardware en software). Het is een binair systeem. “Het interpreteert gebeurtenissen als goed of slecht in de vorm van regels (hoe de dingen horen te zijn – ‘moeten’ zijn) die zijn gedefinieerd in de regelkringen.” “Die regelkringen ontstaan doordat we niet weten hoe we emoties die opkomen bij een pijnlijke gebeurtenis, kunnen verwerken.” 

De vrije wil
De stap voorbij het stimulus-responsniveau, voorbij de persoonlijkheid vereist de tussenkomst van onze vrije wil. “Zolang wij het niet genoeg willen, zal het niet gebeuren. Vrije wil is in tegenstelling tot wat de meeste mensen geloven niet een gegeven. Het is een functie die we dienen te ontplooien en te ontwikkelen, net zoals we een spier sterker maken.” “We dienen ervoor te kiezen. Bewustzijn groeit niet onbewust en de wil groeit niet ongewild.” Helaas hebben in deze fase van de evolutie maar heel weinig mensen een vrije wil (Gurdjieff).